Bu yazımızda, Türkçedeki dilbilgisinin önemli konularından biri olan isim ve sıfat tamlamalarını detaylı bir şekilde incelemeye çalışacağız.
Türkçede isim tamlamaları ve sıfat tamlamaları aracılığı ile, kavramlar arasında anlam ilişkisi kurulur.
Bu tamlamalar, kelimelere yeni anlamlar kazandırır ve cümlelerin daha zengin ifade edilmesini sağlar.
İsim Tamlamaları
İsim tamlamaları, iki ismin bir araya gelerek yeni bir kavramı veya nesneyi karşılamasıyla oluşur.
Bu tamlamalarda genellikle birinci kelimeye tamlayan, ikinci kelimeye ise tamlanan adı verilir.
Tamlanan, tamlayana ait olanı veya onunla ilgili olanı belirtir.
İsim tamlamaları dört ana başlık altında incelenebilir.
-
a) Belirtili İsim Tamlaması.
Bu tamlama türünde hem tamlayan hem de tamlanan ek alır.
Tamlayan “-ın, -in, -un, -ün” (ilgi eki), tamlanan ise “-ı, -i, -u, -ü” (iyelik eki) eklerini alır.
Tamlayanın kime veya neye ait olduğu açıkça belirtilir.Örnek olarak:
“Kitabın kapağı” (Kapak, kitaba ait).
“Suyun sesi” (Ses, suya ait).
“Ali’nin kalemi” (Kalem, Ali’ye ait).
“Okulun bahçesi” (Bahçe, okula ait). -
b) Belirtisiz İsim Tamlaması.
Bu tamlama türünde sadece tamlanan ek alır.
Tamlayan ek almaz ve yalın haldedir.
Belirtisiz isim tamlamaları genellikle tamlananın neyden yapıldığını, ne işe yaradığını veya ne tür bir şey olduğunu belirtir.Örnekler:
“Elma ağacı” (Ağaç, elmaya ait değil; elma veren ağaç).
“Güneş gözlüğü” (Gözlük, güneşe ait değil; güneşten koruyan gözlük).
“Çocuk parkı” (Park, çocuğa ait değil; çocuklar için park).
“Türk kahvesi” (Kahve, Türke ait değil; Türk usulü kahve). -
c) Zincirleme İsim Tamlaması.
Zincirleme isim tamlamaları, en az üç ismin bir araya gelmesiyle oluşur.
Bu tamlamalarda bir isim tamlaması, başka bir ismin tamlayanı veya tamlananı durumunda olabilir.
Genellikle iki veya daha fazla isim tamlamasının art arda gelmesiyle oluşur.Örnekler:
“Okul bahçesinin kapısı” (Önce “okul bahçesi” belirtisiz isim tamlaması, sonra “okul bahçesinin kapısı” belirtili isim tamlaması).
“Çocuk kitabının kapağının rengi” (Birden fazla isim tamlaması iç içe geçmiş).
“Deniz suyunun rengi”. -
d) Takısız İsim Tamlaması.
Takısız isim tamlamaları, hem tamlayanın hem de tamlananın ek almadığı tamlama türüdür.
Bu tür tamlamalarda tamlayan, tamlananın neyden yapıldığını veya neye benzediğini belirtir.
Günümüzde kullanımı azalmış olsa da bazı kalıplaşmış ifadelerde karşımıza çıkar.Örnekler:
“Taş duvar” (Duvarın taştan yapıldığını belirtir).
“Altın yüzük” (Yüzüğün altından yapıldığını belirtir).
“İpek mendil” (Mendilin ipekten yapıldığını belirtir).
“Demir kapı” (Kapının demirden yapıldığını belirtir).
Sıfat Tamlamaları
Sıfat, isimden önce gelir ve ismi renk, durum, biçim, sayı, sıra, yer gibi yönlerden tanımlar.
Sıfatlar tek başlarına anlamlı bir yapı oluşturmazlar.
Sıfatlar mutlaka bir isimle birlikte kullanılmalıdır.
Sıfat tamlamalarında sıfat ek almaz, isim (tamlanan) ise çekim eki alabilir.
Sıfat Tamlaması Çeşitleri
Sıfat tamlamaları, kullanılan sıfatın türüne göre farklılık gösterebilir.
-
Niteleme Sıfatları:
Varlığın niteliğini belirtir.Örnek:
Uzun adam,
Soğuk su,
Güzel şehir. -
Belirtme Sıfatları:
“Sayı sıfatı”:
Üç elma, Bir adam.“Soru sıfatı”:
Hangi kitap?, Kaç öğrenci?.“İşaret sıfatı:
Bu kalem, Şu masa.“Belgisiz sıfat”:
Bazı insanlar, Birçok ev.
Sıfat tamlamalarında sıfatın kaldırılmasının yapıyı anlamsız hale getirmediğini belirtmek gerekir. İsim her durumda, anlamını koruyabilir.
İsim Tamlaması ve Sıfat Tamlaması Farklılıkları
İsim ve sıfat tamlamaları karıştırılabilse de aralarında temel farklar bulunur.
İsim Tamlamasında, İki isim arasında bir aitlik, ilişki veya tür belirtme vardır.
Tamlayan ve tamlanan her ikisi de isimdir veya isimleşmiş kelimelerdir.
Örnek:
Kapının kolu,
Çocuk bahçesi.
Sıfat Tamlamasında, Bir isim, kendisinden önce gelen bir sıfat tarafından nitelenir veya belirtilir.
Sıfat bir özelliğini bildirir.
Örnek:
Kırık kol,
Büyük bahçe.
Tamlamaya “nasıl?” sorusunu sorduğunuzda cevap alabiliyorsanız büyük ihtimalle sıfat tamlamasıdır.
Eğer “neyin, kimin?” gibi soruların cevabı ise isim tamlamasıdır.
Türkçede isim ve sıfat tamlamaları, cümle yapılarını oluştururken en sık kullanılan dil öğelerindendir.
Bu tamlamalar sayesinde anlatım daha etkili, açıklayıcı ve estetik hale gelir.
Hem yazılı hem sözlü anlatımda bu yapıların doğru kullanımı, anlatım gücünü doğrudan etkiler.