Bu yazımızda, çeşitli örneklerle birlikte isim ve sıfat tamlamaları konusunu kısaca irdelemeye çalışacağız.
Keyifli okumalar dilerim..
Tamlamalar İki ya da daha çok sözcüğün, birbirini değişik ilgilerle tamamladığı söz gruplarıdır. Türkçede “sıfat tamlaması” ve “ad tamlaması” olmak üzere iki tür tamlama vardır.
SIFAT TAMLAMASI
Bir sıfatın, kendisinden sonra gelen bir adla oluşturduğu söz grubuna “sıfat tamlaması” denir. Bu tamlamalarda sıfat, adı niteler ya da çeşitli yönlerden belirtir. Sıfat tamlamalarında sıfat, daima addan önce gelir.
Yaşlı çınar, gölgesiyle insanları asırlardır serinletiyordu.
Bu cümlede “yaşlı” sözcüğü “çınar” adını nitelik yönüyle anlamca bütünleyerek bir söz grubu kurmuş ve sıfat tamlaması oluşturmuştur. Sıfat tamlamalarında sıfat “tamlayan”, ad “tamlanan” durumundadır.
yaşlı çınar
sıfat ad
(tamlayan) (tamlanan)
Bu okulun bizim hatıralarımızda yeri büyüktür.
Bu cümlede “bu” sözcüğü “okul” adını işaret yoluyla belirterek bir söz grubu kurmuş ve sıfat tamlaması oluşturmuştur.
bu okul
sıfat ad
(tamlayan) (tamlanan)
Aşağıdaki cümlelerde tırnak işareti ile ayrılan söz grupları, sıfat tamlamalarıdır.
Bahar gelince kırlar, “sarı papatyalar”la dolar.
Gökyüzü, birden “kapkara bulutlar”la kapandı.
Törenlerde sizin sınıftan “kaç öğrenci” görev aldı?
Yol boyunca “başı dumanlı dağlar”ı seyrettik.
“Yıkılmış evler”in arasından geçerek inşaat alanına ulaştık.
AD TAMLAMASI (AD TAKIMI)
En az iki adın değişik ilgilerle birbirini tamamlayarak oluşturduğu söz gruplarıdır.
Yağmurdan sonra evin çatısı akmaya başladı.
Bu cümlede “ev” ve “çatı” adları, aitlik ilgisiyle anlamca birbirini tamamlayarak bir söz grubu oluşturmuştur.
Ad tamlamalarında birinci sözcüğe “tamlayan”, ikinci sözcüğe tamlanan” denir.
evin çatısı
tamlayan tamlanan
Tamlayanın aldığı ek, “tamlayan eki”, tamlananın aldığı ek ise “tamlanan eki”dir.
Tamlayan Eki
Eklendiği adla (tamlayan) başka bir ad (tamlanan) arasında ilgi kuran eklerdir. “-ın, -in, -un, -ün, (-nın, -nin, -nun, -nün)” ekleri tamlayan ekleridir.
Tamlanan Eki
Eklendiği ismin (tamlananın) tamlayanda bildirilen bir kişiye ya da varlığa ait olduğunu gösteren eklerdir. “-ı, -i, -u, -ü, (-sı, -si, -su, -sü)” ekleri tamlanan ekleridir.
ev – in çatı – sı
tamlayan eki tamlanan eki
Bu örnekte, tamlayan eki “ev” sözcüğünün “çatı” sözcüğüyle ilgili olduğunu; tamlanan eki de “çatı”nın eve ait olduğunu bildirmektedir.
Ad tamlamaları, oluşturulma biçimlerine göre dört grupta incelenir:
- Belirtili Ad Tamlaması
- Belirtisiz Ad Tamlaması
- Zincirleme Ad Tamlaması
- Takısız Ad Tamlaması
BELİRTİLİ AD TAMLAMASI
Tamlayanın ve tamlananın tamlama ekleri aldığı ad tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalarda belirgin bir aitlik ilgisi vardır, tamlananın tamlayana ait olduğu belirtilir.
Okulun müdürüne, başarılarından dolayı ödül verildi.
Bu cümlede, “okul” ve “müdür” sözcükleri arasında, tamlayan ve tamlanan ekleri kullanılarak (okul-un müdür-ü) aitlik ilgisi kurulmuştur. Bu şekilde kurulan tamlamalara belirtili ad tamlaması denir.
Aşağıdaki cümlelerde tırnak işareti ile belirtilen söz grupları, belirtili ad tamlamasıdır.
“Araba”nın kapısı açık kalınca alarm çaldı.
Çocukken “yağmur”un sesini dinlerdim bazı geceler.
“Kasaba”nın sokakları bu yaz asfaltlanacakmış.
Gelişmiş toplumlar “sanat”ın değerini iyi bilir.
Daha “yolculuğun” başında annesini özlediğini söyledi.
BELİRTİSİZ AD TAMLAMASI
Tamlayanı ek almayıp sadece tamlananın iyelik eki aldığı tamlamalardır.
Amcam, yakında okul müdürü olacakmış.
Bu cümlede “okul” ve “müdür” sözcükleri arasında sadece tamlanan ekiyle (okul müdür-ü) ilgi kurulmuştur. Bu şekilde kurulan tamlamalara belirtisiz ad tamlaması denir.
Aşağıdaki cümlelerde tırnak işareti ile belirtilen söz grupları, belirtisiz ad tamlamasıdır.
Bahçedeki “elma ağacı” geçen ay kurudu.
Çocuğa “okul çantası” almak için dışarı çıktık.
Şair, “yaşama sevincini” dile getirmiş bu dizelerde.
Yöre halkı için en önemli “geçim kaynağı” arıcılıktı.
ZİNCİRLEME AD TAMLAMASI
En az üç adın tamlayan ve tamlanan ekleriyle birbirine bağlanmasıyla oluşan söz grubudur.
Birkaç veli, okul müdürünün odasında oturuyordu.
Bu cümlede “okul”, “müdür” ve “oda” adları arasında aitlik ilgisi kurularak zincirleme ad tamlaması oluşturulmuştur.
Aşağıdaki cümlelerde işaretlenen söz grupları, zincirleme ad tamlamasıdır.
Bahçedeki “ceviz ağacının dalları” yola sarkıyordu.
Bir süre sonra “deniz kenarının sessizliği” kapladı ortalığı.
“Şehrin ulaşım sorunu” yapılacak çalışmalarla giderilecek.
Bir yapıtın etkileyiciliği “sanatçının yorum gücüne” bağlıdır.
“Kır çiçeklerinin kokusuna” bayılıyorum.
TAKISIZ AD TAMLAMASI
Tamlayan ve tamlananın ek almadığı ad tamlamalarıdır. Bu tür tamlamalar; ya tamlananın “ne(y)den yapıldığını” (hammaddesini) ya da benzerlik ilgisi kurarak tamlananın “neye benzediğini” belirtir. Takısız ad tamlamaları ek almadığından, biçim olarak sıfat tamlamasına benzer. Bu yüzden takısız ad tamlamalarını sıfat tamlamalarıyla karıştırmamak için bu ilgiler göz önünde bulundurulmalıdır.
Tamlananın neyden yapıldığını bildirir:
cam kavanoz
taş köprü
altın bilezik
plastik kova
Bu örneklerde, “kavanoz”un “cam”dan, “köprü”nün “taş”tan, “bilezik”in altından, “kova”nın plastikten yapıldığı belirtiliyor.
Tamlananın neye benzediğini bildirir:
aslan çocuk
zeytin gözler
ipek saçlar
taş kalp
Bu örneklerde, “çocuk” “aslan”a, “gözler” “zeytin”e, “saçlar” “ipek”e, “kalp” “taş”a benzetilmiştir.
AD TAMLAMALARINDA ÖZELLİKLER
Ad tamlamalarında tamlayanla tamlanan yer değiştirebilir:
Savruluyordu yeleleri rüzgârda bu güzel atın.
Bu dizede, “atın yeleleri” ad tamlamasında, tamlanan (yeleleri) tamlayandan (atın) önce gelmiştir.
Aşağıdaki cümlelerde tamlayanıyla tamlananı yer değiştirmiş ad tamlamalarına yer verilmiştir.
Sıcaklığı ortalığı yakmaya başlamıştı güneşin. (güneşin sıcaklığı)
Bekçisiyiz sonsuza dek bu vatanın (vatanın bekçisi)
Ad tamlamalarında, bir tamlayan birden fazla tamlanana bağlanabildiği gibi, bir tamlanan da birden fazla tamlayana bağlanabilir:
Bu tepelerin rüzgârı, fırtınası hiç dinmezdi.
Velilerin ve öğrencilerin coşkusu görülmeye değerdi.
Bu cümlelerin birincisinde “tepelerin” tamlayanı “rüzgârı” ve “fırtınası” tamlananlarına bağlanırken; ikinci cümlede “öğretmenlerin” ve “öğrencilerin” tamlayanları “coşkusu” tamlananını ortak kullanmıştır.
Ad tamlamalarında tamlayanla tamlananın arasına değişik türde sözcükler girebilir:
Uzun süre köyün çıplak tepelerini seyretti.
Bu cümlede, “köyün tepeleri” tamlamasında, tamlayanla (köyün) tamlananın (tepeleri) arasına sıfat (çıplak) girmiştir.
Sarıyer, İstanbul’un en güzel ilçelerinden biridir.
Bu cümlede, “İstanbul’un ilçeleri” tamlamasında, tamlayanla (İstanbul’un) tamlananın (ilçeleri) arasına hem belirteç (en) hem de sıfat (güzel) girmiştir.
Okul gezisine Ali’nin de kardeşi katıldı.
Bu cümlede, “Ali’nin kardeşi” tamlamasında, tamlayanla (Ali’nin) tamlanan (kardeşi) arasına bağlaç (de) girmiştir.
Ad tamlamalarında tamlayan veya tamlanan, ya da her ikisi bir sıfat tarafından nitelenebilir:
Çocuğun büyük hayalleri vardı.
Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlanan (hayalleri) bir sıfat (büyük) tarafından nitelenmiştir.
Küçük çocuğun hayalleri vardı.
Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlayan (çocuk) bir sıfat (küçük) tarafından nitelenmiştir.
Küçük çocuğun büyük hayalleri vardı.
Bu cümlede, “çocuğun hayalleri” tamlamasında, tamlayan (çocuk) bir sıfat (küçük) tarafından; tamlanan (hayalleri) yine bir sıfat (büyük) tarafından nitelenmiştir.
Ad tamlamaları bir sıfat tarafından nitelenebilir veya belirtilebilir:
Büyük yolcu gemisi limandan ağır ağır ayrıldı.
Bu cümlede “büyük” olan “yolcu gemisi”dir. Yani sıfat (büyük), isim tamlamasını (yolcu gemisi) nitelemiştir.
Bu macera romanı benim çok hoşuma gitti.
Bu cümlede “bu” sözüyle “macera romanı” işaret edilmektedir. Yani sıfat (bu), isim tamlamasını (macera romanı) belirtmektedir.
Ad tamlamaları sıfat ve belirteç görevinde kullanılabilir:
Öğretmenimiz bize el yazması eserler tanıttı.
Bu cümlede “el yazması” ad tamlaması, “eserler” sözcüğünü nitelediğinden, sıfat görevinde kullanılmıştır.
Çocuğun gül kurusu ceketi vardı.
Bu cümlede, ad tamlaması (gül kurusu), ceket adını nitelediğinden, sıfat görevinde kullanılmıştır.
İzmir’de bir yaz akşamı vedalaştık kardeşimle.
Bu cümlede, ad tamlaması (yaz akşamı) “vedalaştık” eyleminin zamanını bildirdiğinden, belirteç görevinde kullanılmıştır.
Adıllarla da tamlama kurulur:
Dün onun (Ali’nin) kitabı bizde kalmış.
Bu cümledeki “onun” adılı, “Ali’nin kitabı” isim tamlamasındaki tamlayanın (Ali) yerine geçmiştir.
Aşağıdaki cümlelerde işaretlenen sözcükler, tamlayan ya da tamlanan durumundaki adıllardır.
“Herkesin” düşüncesi aynı olmaz.
Doktorlar, “buranın” havasını tavsiye ettiler.
Yolcuların “biri”, cüzdanını çaldırdığını söyledi.
Sınavdaki soruların “birçoğu” kolaydı.
Çocuğun “nesi” kaybolmuş?
Not: Kişi adılları tamlayan olursa, tamlanan (iyelik) ekleri her kişiye göre değişiklik gösterir.
ben – im araba – m
sen – in araba – n
o – nun araba – sı
biz – im araba – mız
siz – in araba – nız
onlar – ın araba – ları
Ayrıca tamlayan ekinin de “ben” ve “biz” adıllarında “-im “olduğu görülmektedir.
Ad tamlamalarında bazı durumlarda tamlayan ya da tamlanan düşebilir:
Resimlerini gördüm ve çok beğendim, (senin resimlerini) tamlayan
Karşı binadaki daire bizimdi. (bizim dairemizdi) tamlanan
Not: Tamlayanı veya tamlananı düşmüş kullanımlar, ad tamlaması sayılmaz.
Ad tamlamalarında bazen “-den” eki, tamlayan ekinin yerine kullanılabilir:
Yaralılardan bazıları hastaneye götürüldü. (yaralıların bazıları)