Değerli dostlarım ve arkadaşlarım;
Bu günkü yazımda Türkçe sözlük yapısındaki kök ve ekler kavramını örneklerle birlikte taarif etmeye çalışacağım.
KÖKLER
Bir sözcüğün aldığı tüm ekler atıldıktan sonra daha fazla parçalanamayan, anlamlı en küçük kısmıdır.
Örnek
dur -ak-lar-ı-mız-dan
Kök
Örnekte de görüldüğü gibi, atabildiğimiz her şeyi attıktan sonra elimizde kalan, daha fazla parçalayamayacağımız “dur-”, bu sözcüğün köküdür.
Kökler, ikiye ayrılır:
1. İSİM KÖKLERİ
Varlıkların, kavramların, duyguların ismi olan köklere isim kökü denir. İsim kökleri cümle içinde “isim, zamir, zarf, sıfat, edat, bağlaç ve ünlem” göreviyle kullanılabilir. Dilimizde isim kökleri en fazla üç heceden oluşur.
Örnek:
Su, çiçek, bakır, ev, radyo, bardak, tuz, kitap, Araba…
İsim kökleri “-mak / – mek” mastar ekini alamazlar.
Örnek
“kalemlik” sözcüğünün anlamlı en küçük parçası yani kökü “kalem” sözcüğüdür.
“kalem” sözcüğüne “-mek” veya “-mak” eklerinden birini getiremeyiz. Bu nedenle “kalem” sözcüğü ad köküdür.
NOT:
Doğadaki anlamsız seslerin taklit edilmesiyle oluşturulan köklere “yansıma kök” adı verilir. Yansıma kökler, eylem işlevi taşımadıkları için isim kökü kabul edilir.
Örnek:
Şır, hor, gür, pat, küt, fıs, güm, çat, tık, me, hav…
2. FİİL KÖKLERİ
Varlıkların hareketlerini bildiren sözcük kökleridir. Fiil kökleri ‘-mek, -mak’ eklerini alabilir.
Örnek:
Koş-, gül-, bil-, ye-, sev-, üz-, yürü-, dur-, dinle-…
Bir kökün isim kökü mü fiil kökü mü olduğunu anlamak için kökün sonuna “-mek, -mak ekleri getirilir. Uygun düşüyorsa fiil köküdür.
Örnek:
“sevgi” sözcüğünün kökü “sev”dir. “sev” sözcüğüne “-mek” ekini getirdiğimizde “sevmek” olur. Mastar eki getirdiğimizde anlamlı bir sözcük elde edebildiğimiz için “sev-” fiil köküdür ve “sevgi” fiil köklü bir sözcüktür.
“solungaç” sözcüğünün kökü olan “solu” sözcüğü “-mak” eki alarak “solumak” olabilir. Bu nedenle “solungaç” sözcüğü fiil köklüdür.
NOT:
Bir sözcüğün kökü bulunurken kök ile sözcüğün ek almış hali arasında bir anlam ilişkisi kurulabilmelidir. Arada bir anlam ilişkisi kurulamıyorsa sözcük daha fazla bölünemez
ÖRNEK: “gözlük” sözcüğü ile “göz” arasında anlam ilişkisi vardır.
ORTAK KÖK
Hem isim hem de fiil kökü olarak kullanılan sözcükler vardır. Böyle sözcükler arasında anlam ilgisi varsa bu sözcüklere kökteş kök; anlam ilgisi yoksa sesteş kök denir.
KÖKTEŞ
Bu yemekte hiç tat yok. (İSİM)
Şundan biraz tat (FİİL)
Bu sıva dökülmeye başlamış. (İSİM)
Duvarı sıva bakalım. (FİİL)
SESTEŞ
Bu yaz Bodrum’a gideceğim. (İSİM)
Gençlik konulu bir kompozisyon yaz. (FİİL)
Bana bir gül almış. (İSİM)
Üzülme artık biraz gül. (FİİL)
• Türkçemizdeki kökteş sözcükler şunlardır:
Savaş, barış, yarış, güreş, ağrı, eski, ekşi, acı, yama, güven, boya, sıva, damla, kuru, göç, don, dik, tat, şiş, toz…
Kökün Özellikleri
1-) Kök, Sözcüğün Başındadır
Türkçe, sondan eklemeli bir dildir. Türkçede bütün ekler sona gelir. Bu yüzden Türkçede kök, her zaman sözcüğün başındadır.
2-) Kök, Ek Alırken Yapısal Değişikliğe Uğramaz
Kök, tâbi olunan; ek, tâbi olan öğedir. Başka bir deyişle Türkçede, kök sabit kalır, ek köke uyum sağlamaya çalışır. Bu yüzden kökler, ek alsalar da bir değişime uğramazlar. Ancak bu olayın bozulduğu birkaç istisnai durum vardır:
Yönelme eki alan 1. ve 2. tekil kişi zamirleri ses değişimine uğrar:
ben -> bana sen -> sana
Bir başka dil bilgisi yazımızda buluşmak umuduyla.